“Rất khác với cách bảo vệ di sản gần đây: bàn thảo nhiều chiều nhưng có có chung tình trạng thiếu tư liệu, thiếu cơ sở định lượng, mô tả đúng phương pháp. Không tư liệu đo lường định lượng thì khảo cứu định tính, chủ quan, giải pháp mơ hồ …di sản thì mòn mỏi hư hỏng…”

Bảo tồn di sản kiến trúc không chỉ bằng cảm xúc

Làng cổ, di sản kiến trúc là mối quan tâm của hầu hết KTS, họ tìm hiểu tiếp cận nó ngay từ khi là sinh viên, đôi khi còn sớm hơn – trước khi quyết định theo đuổi nghề này . Đã thành sinh hoạt thường niên, những tháng cuối mùa Xuân hàng năm, KTS Hà Nội tổ chức đến các vùng miền có di sản kiến trúc, nên họ cảm nhận được niềm tự hào của người dân khi quê hương mình được tôn vinh .

Nhớ năm nào về làng Phù Đổng, gần 200 KTS Hà Nội được dân làng thức suốt đêm làm bánh trôi bánh chay khoản đãi, họ tự hào về làng quê của mình mời được mấy trăm KTS về thăm làng, những mong lời đẹp đồn xa, tình người lan xa…Không có làng quê Việt nào mà người dân không tự hào nơi chốn quê hương, muốn danh thơm được thiên hạ thừa nhận. Nên hay tin bà on Đường Lâm trả lại cái danh thơm ấy hẳn các KTS không khỏi băn khoăn, lo âu day dứt.

Bản đồ hiện trạng sử dụng đất 2011 và quy hoạch xây dựng – giao thông Đường Lâm treo tại Nhà văn hóa xã Đường Lâm ( tháng 7/2013)

Chứng kiến những hy sinh của bà con Đường Lâm gắng gượng để xứng với danh thơm trong hoàn cảnh lớp mẫu giáo nhồi 80 cháu,3 cặp vợ chồng ngủ chung căn phòng 10m3, có nhà xây tầng 2 không phép bị cưỡng chế phá dỡ…thì mới thấu những cơ cực chịu đựng như vậy đã bao năm rồi? và hôm nay bà con mong chờ điều gì? Chúng tôi gặp ông ông Nguyễn Hùng Sơn – GĐ BQL di tích làng cổ Đường Lâm tại văn phòng trong thị xã Sơn Tây, cách làng Đường Lâm hơn 5Km. Được biết làng cổ thì có lịch sử nghìn năm , trăm năm nhưng công nhận di sản mới từ 2005 và ngay sau đấy đã nảy sinh vấn đề xây sửa nhà ở trong làng di sản rồi . Đối mặt với những bất cập đó, BQL đã tham mưu cho UBTX Sơn Tây Quy chế tạm thời 181, đại thể là vòng nào thì cho xây 2 tầng, vòng nào thì 1 tầng, không chỉ nhà ở mà nghĩa trang cũng được quan tâm…tóm lại là từng bước đưa di sản trở thành làng quê binh thường có thêm vài tiêu chí truyền thống ( nghe ra còn rất mơ hồ). Tuy vậy thì thực tế còn vướng mắc bật cập đủ thứ; thiếu kinh phí, nhân lực, quy chế, chính sách… có vẻ như BQL cũng bó tay và nhiều vấn đề là… chờ các Ban ngành đoàn thể.

Cầu Hồng , thành Biện Lương thời Bắc Tống (TQ), trích đoạn trong bức tranh “ Thanh minh thượng Hà Đồ “ mô tả kết cấu cầu gỗ , tầu thuyền , y phục …vẽ từ TK11 nhưng có giá trị tư liệu để xây dựng các tác phẩm hội họa , điện ảnh ngày nay . Ảnh phố cổ Hà Nội được nhân bản vô tính bằng kỹ xảo đồ họa vi tính …trông phố Hà Nội xếp đều như trại lính

Tiếp xúc với những vị có trách nhiệm thì thấy ai cũng rất thấu hiểu, ai cũng rất cố gắng, rất nhiều nghiên cứu, khảo sát, nhận định và sáng kiến, bài học được đưa ra, nhiều biện pháp đang được khẩn trương thực hiện…Nhưng cho đến hôm nay, bây giờ và tại đây thì vẫn chưa gì có thể hóa giải những tồn tại bất cập đang diễn ra. Cơ quan quản lý cho biết đã làm được nhiều việc.,người dân tuy chịu nhiều bất tiện nhưng có gia đình sẵn sàng hiến di sản …Ai cũng cố gắng vậy mà bảo vệ khai thác di sản vẫn bế tắc là sao . Điều đáng nói là không chỉ riêng Đường Lâm mà vài nơi khác cũng vướng vậy. Không chỉ Việt Nam, nay tại một số nước Đông Âu khi gặp khó khăn về kinh tế , khi áp lực của mở cửa thị trường …nhiều không gian di sản phải nhường chỗ khai thác thương mại. Có những ngôi chợ cổ niên đại hơn 500 năm phải phá dỡ để làm siêu thị , người dân thành phố đã nhờ các chuyên gia đo vẽ lại cẩn thận , đánh số các thanh dầm, cánh cửa, viên gạch xếp gọn lại dưới tầng hầm đợi một ngày thành phố phục hồi kinh tế …họ sẽ lấy lại mặt bằng dựng lại ngôi chợ cổ xưa. Vậy Đường Lâm, phố cổ Hà Nội hay những nơi được tôn vinh di sản có làm việc tương tự hay không ?

Bản vẽ LVIV ( Ucrina )TP danh sách di sản UNESCO – bản đồ du lịch thể hiện khu trung tâm TP , xác định vị trí và đặc tả 25 công trình di sản văn hóa lịch sử kiến trúc

Điều gì là quan trọng nhất, đáng lưu tâm đầu tiên trong mọi dự án nghiên cứu bảo tồn loại hình di tích như Đường Lâm, Đồng Văn,…?

Cũng theo ông Nguyễn Hùng Sơn ( tháng 7/2013): năm 2005 làng có 500 ngôi nhà cổ đến nay (2013) chỉ còn 100 nhà, ngoài ra còn 50 di tích đình, đền, chùa, miếu…Nhưng khi hỏi BQL có xây dựng bản đồ di tích, vẽ ghi không thì ông cho hay là đang làm, BQL mới tuyển KTS đo vẽ ( thực ra là chưa có ?!).

Vậy điều quan trọng nhất của công tác bảo tồn di sản hiện nay là thiếu (hoặc không có) hồ sơ di sản. Bàn luận về di sản thì nhiều vị tham gia sôi nổi , mặc cho nhưng hình hài của nó thì không thấy đâu .. Khi ông Sơn cho hay có bản vẽ Đường Lâm treo ở Nhà văn hóa xã,chúng tôi quay lại tìm thì lại không phải , đó là bản đồ phân loại sử dụng đất và dự kiến mở đường , không phải bản vẽ quản lý, mô tả di sản. Không có hồ sơ quản lý thì quản lý bằng gì , nên 80% nhà cổ biến mất sau 8 năm Đường Lâm được công nhận là làng di tích cũng là điều dễ hiểu.

Dựa vào bản vẽ địa chính làng Bưởi ( 1932) vẽ ghi và ảnh chụp, các KTS vẽ lại Đình làng Hồ Khẩu và chùa Vệ Quốc trên đường Thụy Khuê – cả 2 công trình này đã biến dạng

Ngay như Phố Cổ HN, hàng chục năm qua lèo tèo có mấy bản vẽ ghi, ảnh chụp nhưng không hề tổ chức thành dữ liệu / phân loại phân tích . Trong 50 năm đầu TK20, người Pháp lập gần1000 tờ Bản đồ địa chính TL1/200, mặt bằng khuôn viên vẽ kỹ từ trụ gạch, bậc thang, bể nước ,…vậy mà mấy chục năm BQL phố cổ lèo tèo mấy bản vẽ, tư liệu nghèo nàn. KTS Bezzecierr trong thời gian làm việc tại Viễn Đông Bác Cổ đã vẽ ghi hàng chục Đình Chùa từ Bắc chí Nam rất tỷ mỉ, bài bản, phân tích chi li.

Bản vẽ ghi Đình Bảng – Bắc Ninh của Luis Bezacier đầu TK 20

Rất khác với cách bảo vệ di sản gần đây: bàn thảo nhiều chiều nhưng có có chung tình trạng thiếu tư liệu, thiếu cơ sở định lượng, mô tả đúng phương pháp. Không tư liệu đo lường định lượng thì khảo cứu định tính, chủ quan, giải pháp mơ hồ …di sản thì mòn mỏi hư hỏng…Nên chăng sớm có cuộc trưng bày, công bố các hồ sơ di sản ( hay xuất bản các Atlas ) thì cũng là dịp đánh giá lại cái quy trình quản lý bảo vệ di sản hôm nay còn hạn chế tới mức nào và xác định chính xác nguyên nhân di sản tàn phai, hư hỏng ngay từ khâu nào để cả xã hội chung tay bảo vệ thay vì kêu ca khó khăn hạn chế rồi di sản biến dạng hay biến mất lúc nào không hay.